Pa e serie di podcast ‘E krísis di klima lubidá’ periodista John Samson a biaha bai e islanan karibense pa e mes mira, tende i sinti e konsekuenshanan di kambio di klima. ‘E pregunta ku mi ta keda hasi polítikonan na Den Haag ta: “Anto e islanan awor?”’

John Samson - De Vergeten Klimaatcrisis Podcast
© NTR / Brett Russel

John Samson, periodista independiente di NTR, ya hinter su bida ta bezeg ku e islanan karibense. Su raisnan ta na e islanan i e tin famia ku ta biba na diferente di e islanan. Na momentu ku aña pasá Samson a skucha e deklamashon di e rei durante e inundashonnan na Hulanda, Bélgika i Alemania, e mester a pensa tokante e pregunta ayá atrobe. John ta bisa: ‘Ta hustu ku rei a bisa: nos mester ta alerta pa e kambio di klima. Wak Limburg! Mi a fèrwagt ku porfin e lo kuminsá tokante e islanan. Ya komo e islanan tin basta tempu ta sufri bou di wer ekstremo. Kòrda riba Irma ku kasi sinku aña pasá a pasa suta Sint-Marten i a laga un laster di destrukshon su tras. Of pensa riba sekura, falta di kuminda i polushon.’

John ta sigui bisa: ‘Pero, e no a menshoná e islanan! M’a pensa, serio? Den Haag ta bolbe lubidá e islanan? Ta trata tokante igualdat. Ta trata di kon ta trata e islanan.’

‘Komo persona el a afektá mi, pero komo periodista mi mester keda independiente. Tòg mi por a plantia ophetivamente ku e diskushon tokante e islanan simplemente no ta presente. Einan e idea pa un serie di podcast tokante kambio di klima a nanse. Pero mi a bisa mi koleganan: mi no tin mashá ku kambio di klima. Anto nan a bisa: e ora ei hustamente bo mester produsí e serie akí.’

Historianan desgarador di e isleñonan

Anto esei el a hasi. E periodista a bishitá e seis islanan i el a papia ku sientífikonan karibense, protektornan di naturalesa i spesialmente hende ku ta biba aya. Ta historianan personal i hopi biaha konmovedor. Algun di e isleñonan por sobrebibí nèt nèt, otronan a pèrdè tur kos. Por ehèmpel un señora grandi na Sint-Maarten ku for di tempu di orkan Irma tabata warda riba drechamentu di su kasita. Pues ya pa kasi sinku aña. John: ‘Mi a bira fèrdrit ora ku el a fayesé nèt despues di e montahe final di e entrevista.’ Of tokante un asina yamá boswachter boneriano, ku ta hasi trabou di investigashon den naturalesa importante, pero ta nenga di kompartí su investigashon. E motibu: miedu ku e habitantenan riku lo usa e resultadonan pa nan mes benefisio i ta bai konstruí kas riba pidanan ‘seif’. Konsekuentemente e populashon pober tin ainda ménos siguridat di eksistensha.

John Samson - De Vergeten Klimaatcrisis Podcast
© NTR / Brett Russel

Málmaneho i desigualdat ta predominá

‘Tin hopi ehèmpel di málmaneho i desigualdat. Manera e echo ku e islanan ta dependé asina hopi di importashon di kuminda. Ya komo nan mes kasi no por kosechá bèrdura i fruta riba tera seku. Of e sistema di kloaka na Boneiru ku no ta funshoná. Esaki ta sòru ku awa sushi ta filtra dor di tera bai laman i afektá e koral. Koral ku ta masha importante pa protekshon di kosta, pues kontra inundashon.’ John ta menshoná un ehèmpel mas: ‘Riba sierto momentu, bo ta ripará ku e nivel di awa ta mas haltu na algun kaya. Pues awa brak, sut i salu. Nos tur sa kiko awa salu ta hasi ku metal. Na momentu ku bo mester pasa ku bo outo den awa brak, bo ta haña bo ta bai garashi mas frekuentemente. Anto esei ta kosta mas sèn ku hopi hende no tin.’

E periodista ta konta: ‘Dia ku mi a bai Boneiru pa e promé episodio i mi a wak e isla for di avion, ta e ora ei numa mi a ripará kon plat e isla ta. I vulnerabel. E isla chikí i plat akí mester resistí un nivel di laman kresiente?’

Sekura na Sint-Eustatius

‘Kambio di klima tambe ta visibel na Sint-Eustatius dor di e sekura. No hopi tempu pasá un baranka a kai riba e kompania di koriente. Esaki por tabata katastrófiko. Pero tambe na Saba, e isla bisiña, regularmente baranka ta kai riba kaminda. Kos masha peligroso mes!” John ta bisa.

Adaptá na klima, medidanan pa protehé un pais mihó kontra kambionan di klima, esaki ta kosnan ku ta tarda na e islanan. Sigur na e tres islanan ku ta forma un munisipio karibense. Tin hopi kos ku por hasi, manera protekshon di e murayanan di baranka kontra eroshon, konstrukshon di sistemanan di kloaka òf drechamentu di fasilidatnan di awa pa bebe. Pero esaki no òf kasi no ta sosodé, miéntras ku ta trata di teritorio hulandes.

Sí hulandes, pero no tratá komo hulandes

‘Hende na e munisipio boneriano ta sinti nan mes marginá’ John Samson ta konta. ‘Na promé lugá nan ta sinti nan mes boneriano. Nan tin hopi obligashon, pero no hopi derecho pa loke ta e nashonalidat hulandes. Un ehèmpel: Boneiru probablemente ta e munisipio hulandes ku e pió kayanan, anto sigur esun ku mas pobresa.’

Un habitante a bisa John literalmente: “Ònderstant na Boneiru ta muchu abou pa biba di dje, pero sufisientemente haltu pa no muri.”

Na final di e kòmbersashon e periodista ta konta ku e ta sintié tristu. Pasó tin asina hopi ehèmpel, pero tin tiki solushon ainda. Anto simplemente nan no tin e sèn. Tòg e ta masha kontentu ku el a traha e serie akí. ‘Tantu e polítika hulandes komo esun di karibe awor realmente ta na bùrt pa bini ku solushonnan. Tin sufisiente sientífiko karibense, papia ku nan. Papia ku e hóbennan, nan sa asina hopi!’, John na bisa.

‘Komo periodista mi ke kompartí konosementu dor di papia ku ekspertonan i ku personanan ku tin eksperiensha. E ta papia a fondo tokante kosnan manera siguridat di kuminda, orkan i eroshon. Kosnan masha esensial ku awor kaba ta influenshá hende diariamente. Mi ta sinti mi responsabel i e responsabilidat ei ta mi insentiva.’ E ta sonreí: ‘Anto e pregunta ei, mi lo keda hasié semper i tur kaminda.’