Riba 6 di sèptèmber 2017 bida di kasi tur habitante di Sint Maarten a kambia di manera abrupto. Ta riba e dia ei orkan Irma a suta e isla karibense sin miserikòrdia. For di 2021 e isla ta un pais independiente den Reino hulandes. E siklon trópiko ku a pasa ku ráfaga di bientu di 240 km pa ora, a laga un laster di destrukshon su tras. Mas ku kuater aña despues, hopi habitante ainda ta warda riba drechamentu di nan bibienda. Anto riba hustisia.

E daño ta grandi despues ku Irma a pasa suta Sint Maarten. © Ministerio di Defensa

Daño di Karibe te Florida

Irma a surgi na e islanan kaboverdiano. Seguidamente e orkan a tormentá e islanan karibense i banda di Sint Maarten, el a kousa daño enorme na entre otro Barbuda, e Islanan Virgen, Kuba, Bahamas i Florida. BBC a sigui e laster ku e video impreshonante akí. E islanan hulandes karibense Sint Eustatius i Saba tambe a wòrdu afektá. Pero e daño no tabata asina grandi manera na Sint Maarten. Sigur 134 persona a pèrdè nan bida, di kua 45 den e region karibense. E daño material a wòrdu kalkulá den desénas di miares di euro. Sientífikonan ta mustra riba e echo ku orkannan manera Irma ta bira mas fuerte pa motibu di kambio di klima. Aki bou ta elaborá tokante esaki.

Manera kahita di lusifé den bientu

Na Sint Maarten 91% di e edifisionan a haña daño. Hopi hende a keda sin dak riba nan kabes. ‘Hende ta kana riba kaya den áwaseru. Hopi di nan ta turdí’, Paul de Windt ta konta Algemeen Dagblad. Paul de Windt ta direktor di korant The Daily Herald na Sint Maarten. Tambe infrastruktura importante, manera èrport i hòspital a sufri daño grave. Outo tabata bula ‘mané kahita di lusifé’ den bientu, èks minister presidènt Sarah Wescot-Williams a bisa NU.nl. ‘E destrukshonnan ku orkan Irma a laga atras, ta muchu mas grave ku tur otro orkan ku nos a pasa aden’, señora Wescot-Williams a bisa.

Daño na haf i botonan na Sint Maarten, okashoná pa orkan Irma. © Ministerio di Defensa

Ya pa algun aña habitantenan di Sint Maarten ta warda yudansa

Hulanda a pone €550 mion disponibel pa rekonstrukshon di e isla. Mas ku kuater aña despues apenas a paga mitar di e montante. Hopi kas ainda no ta habitabel i e isleñonan ta warda riba bibienda. Fin di 2021 e defensor di puebo na Sint Maarten, Gwendolien Mossel, a keha tokante echo ku e sèn ta tarda muchu largu. E ta mustra den direkshon di Wereldbank. Gobièrnu hulandes a pidi Wereldbank pa manehá e trustfonds kaminda e sèn pa e rekonstrukshon di e isla ta aden. ‘E sistema di Wereldbank no ta funshoná. E ta mashá slow, mashá burokrátiko’, Mossel ta bisa. ‘Hende di edat haltu mester ta na kas. Dos aña den un akohida provisonal temporal ta muchu largu. Anto mester sinta warda kuater aña riba sèn di ayudo tambe ta muchu largu.’

Biba di €252 pa luna

John Samson, periodista di emisora NTR, pa su serie di podcast De Vergeten Klimaatcrisis a biaha bai tur seis isla hulandes karibense i a mira sufrimentu humano ku su mes wowo. El a bishitá víktima di orkan Irma na Sint Maarten. Asina el a bishitá un señora di edat haltu ku su kas a bira inhabitabel pa motibu di Irma. Ora ku Samson a papia kuné, ainda e señora tabata biba den un akohida provishonal. E tabata biba di 500 florin (€252) pa luna. Pues e no tabata sobra sèn pa drecha su kas. E sa ku Hulanda a pasa palabra ku lo bini sèn pa rekonstrukshon di bibienda. Pero su situashon di bibienda no a kambia nada for di e dia horibel ayá na 2017. Únikamente ku yudansa di su famia e por tene kabes riba awa.

Desaster natural ‘normal’ òf kambio di klima?

Orkan ta siklon tropikal ku velosidat di bientu ku mas di 117 kilometer pa ora. Forsa di tormenta tropikal ta krese den awa di laman lou. Mirando ku temperatura di awa di laman mundialmente ta kresiendo, orkannan probablemente lo bira mas fuerte, sigun KNMI. Na 2021 investigadó merikano a sa di konfirmá e kálkulonan ei, a base di imáhennan di satelit di tormenta di e último desenianan.

Anto no ta únikamente orkan ta loke habitantenan di Sint Maarten mester teme. Sint Maarten i otro isla karibense awor ya kaba ta sufri bou di e konsekuenshanan di e kambio di klima. Ta trata di nivel di laman ku ta subiendo. Esaki ta menasá e partinan mas abou di e isla, anto tambe sekura i eroshon di koral.