Wat doe je als politici en bedrijven zich niet houden aan internationale verdragen en burgers blootstellen aan de gevolgen van de klimaatcrisis en natuurverwoesting? Dan stap je naar de rechter. Greenpeace maakt al vele jaren gebruik van de rechtspraak om verandering af te dwingen. Maar onze juridische experts beschermen ons ook tegen aanvallen van grote vervuilers.
De klimaatzaak van Urgenda tegen de Nederlandse overheid, de overwinning van Milieudefensie in de zaak tegen Shell en recent nog de historische zege van een groep Zwitserse dames op leeftijd. Zij kregen gelijk van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens: de Zwitserse overheid schendt mensenrechten doordat ze te weinig doet om gevaarlijke klimaatverandering tegen te gaan. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van strategische rechtszaken die een niet te onderschatten uitwerking hebben op nationaal en internationaal klimaat- en mensenrechtenbeleid.
Procederen om maatschappelijke veranderingen af te dwingen is niet nieuw. Ook in het verleden kenden sociale bewegingen de weg naar de rechtbank. De laatste jaren zien we echter een sterke toename van het aantal klimaat- en natuurzaken. Ook Greenpeace wendt zich steeds vaker tot de rechtspraak om de planeet en kwetsbare mensen te beschermen. Greenpeace-organisaties over de hele wereld worden daarbij actief ondersteund door de juridische afdeling van Greenpeace International, die ook de Zwitserse KlimaSeniorinnen adviseerde.
Strategisch procederen
Bij de zogeheten Legal Unit van Greenpeace International, dat net zoals Greenpeace Nederland is gevestigd in Amsterdam, werken veertien juridische experts. Zij hebben uiteenlopende achtergronden en aandachtsgebieden, waaronder klimaatrechtvaardigheid, aansprakelijkheid voor klimaatschade en strategisch procederen. Hun juridische kennis delen ze met campagneleiders en advocaten die wereldwijd werken voor Greenpeace, over onderwerpen als milieurecht en vrijheid van meningsuiting.
Het werk van onze juristen bestrijkt grofweg drie terreinen. Het bekendste is ‘strategisch procederen’, waarbij we de wet gebruiken om verandering te bewerkstelligen. Een recent voorbeeld is onze natuurzaak, waarmee we de staat willen dwingen zich aan zijn eigen wetten te houden en de Nederlandse natuur te beschermen. ‘Zo’n rechtszaak staat nooit op zichzelf, maar maakt altijd onderdeel uit van een bredere Greenpeace-campagne’, vertelt Michelle Jonker-Argueta, senior jurist strategisch procederen bij Greenpeace International. ‘We voeren actie, we zetten onze schepen in om bewijsmateriaal en getuigenissen te verzamelen en we oefenen druk uit op politici. Zo versterken we de stemmen van die mensen die het sterkst worden getroffen door de gevolgen van milieuvervuiling en klimaatverandering. Dat zijn vaak ook de mensen die het minst hebben bijgedragen aan het veroorzaken van de klimaat- en natuurcrises.’
Bescherming tegen juridische aanvallen
Maar onze juristen helpen Greenpeace ook om zich te beschermen tegen aanvallen van buitenaf, bijvoorbeeld van grote bedrijven. Je kunt dan denken aan zogenoemde SLAPP-zaken, die worden aangespannen om ons het zwijgen op te leggen of onze acties te dwarsbomen. Michelle: ‘Net zo belangrijk is dat Greenpeace-organisaties juridisch advies inwinnen voordat ze bijvoorbeeld een spannende (internationale) actie uitvoeren. Zo weten actievoerders vooraf wat de mogelijke risico’s zijn en kunnen ze een weloverwogen keuze maken of ze mee willen doen. Is er bijvoorbeeld een kans dat je bij een actie wordt gearresteerd?’
Als Greenpeace voldoet aan de geldende wet- en regelgeving, is de kans kleiner dat dit soort aanvallen succesvol zijn. Het laatste aandachtsgebied van onze juristen is daarom het reguliere burgerlijk recht. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het controleren van contracten, het beheren van de verzekeringsportefeuille en intellectuele eigendomsrechten, en het juridisch adviseren van het bestuur.
Als politici hun werk niet doen…
Eefje de Kroon werkt als mensenrechtenjurist en campagneleider klimaatrechtvaardigheid bij Greenpeace Nederland. Na het behalen van haar meester in de rechten zette ze zich in voor mensenrechten en tegen racisme, en ze werkt nu aan de klimaatzaak tegen de Nederlandse staat die inwoners van Bonaire samen met Greenpeace aanspanden. Eefje: ‘De crisis waarin het klimaat en de natuur zich bevinden, gaat per definitie ook over mensenrechten. Dit is de grootste bedreiging voor het menselijke bestaan waarmee we te maken hebben. Doordat politici niet ingrijpen, schenden zij onze rechten. Maar politici zijn vooral bezig om herkozen te worden, ze kijken nauwelijks naar de lange termijn. Soms hoor je: “Rechters moeten niet op de stoel van beleidsmakers gaan zitten.” Terwijl die beleidsmakers falen om écht iets te doen aan dit immense probleem en dus hun zorgplicht niet nakomen: het zeker stellen van een veilige leefomgeving voor iedereen. Het zou van de zotte zijn dat het rechtssysteem burgers niet zou mogen beschermen tegen zo’n existentieel gevaar.’
Advies gerechtshof
Het is heel waardevol dat internationale instanties zich uitspreken over de verplichtingen van staten om hun burgers te beschermen tegen de gevolgen van de klimaatcrisis. In 2019 startten rechtenstudenten van kwetsbare eilandstaten in de Pacific een baanbrekende campagne. Hun eis, die in de VN werd opgepakt door eilandstaat Vanuatu: het Internationaal Gerechtshof moet een juridisch advies (Advisory Opinion) uitbrengen over hoe klimaatverandering mensenrechten in het gedrang brengt en hoe staten dat zouden moeten tegengaan. De VN besloot in 2023 dat zo’n advies er komt.
Ongekende impact
Hoewel het advies niet bindend is, zal het een ongekende impact hebben op klimaatbeleid en toekomstige klimaatzaken. Eind dit jaar vinden hoorzittingen plaats en volgend jaar wordt het advies verwacht. Greenpeace stuurde het gerechtshof alvast haar antwoord op de vraag waartoe staten verplicht zijn en wat daarvan de consequenties zijn. We baseren ons daarbij op het internationaal recht, wetenschappelijk bewijs én de getuigenissen van getroffen gemeenschappen uit de hele wereld..
Brug tussen wetenschap en politieke actie
Greenpeace Nederland besloot enkele jaren geleden vaker gebruik te maken van strategisch procederen. We beseften: de nood is zo hoog dat alleen lobby en handtekeningen verzamelen niet genoeg is. Als de wetgevende en uitvoerende macht zich machteloos tonen, dan is het aan de rechterlijke macht om ons te beschermen tegen falend overheidsbeleid.
Michelle: ‘Er wordt wel gezegd: de wet is de brug tussen wetenschappelijke bevindingen en politieke actie. We weten dat klimaatverandering voor extreem weer zorgt. We weten dat de intensieve landbouw en de fossiele industrie de klimaatcrisis aanjagen. We kunnen zelfs een flink deel van de uitstoot van broeikasgassen direct toeschrijven aan individuele multinationals. En toch komen politici onvoldoende in actie. Dan blijft er weinig anders over dan de gang naar de rechter. We doen dat samen met getroffen gemeenschappen en de bredere klimaatbeweging.’
We laten ons niet monddood maken
Grote vervuilers weten eveneens de weg naar de rechter te vinden. En zij hebben oneindig meer middelen om duurbetaalde advocaten aan het werk te zetten. Bedrijven die niet van kritiek gediend zijn, spannen bijvoorbeeld SLAPP-zaken aan, wat staat voor ‘Strategic lawsuits against public participation’ (strategische rechtszaken tegen publieke participatie). Oftewel rechtszaken die worden aangespannen om met name journalisten en activisten monddood te maken.
Ook Greenpeace wordt regelmatig met SLAPP-zaken geconfronteerd, soms in een poging om toekomstige acties of protesten te verbieden. Een rapport van het Business & Human Rights Resource Centre uit 2021 telde minstens 355 SLAPP-zaken, de meeste in landen waar de vrijheid van meningsuiting en het recht op protest toch al onder druk staan. Vorig jaar constateerde de Coalition Against SLAPPS in Europe, waarbij Greenpeace is aangesloten, dat het aantal SLAPP-zaken in Europa was gestegen van 570 naar 820.
Strategisch succes
Een goed voorbereide actie heeft een zeer hoge kans van slagen. Maar hoe gedegen je ook te werk gaat, de uitkomst van een strategische rechtszaak is moeilijk voorspelbaar. Waar de KlimaSeniorinnen wonnen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (zie kader), sneuvelden twee andere klimaatrechtvaardigheidszaken die waren aangespannen door klimaatactivisten uit Frankrijk en Portugal, beide op procedurele gronden. Eefje: ‘Het succes van een strategische rechtszaak staat of valt niet met winst in de rechtszaal. Het gaat ook om de maatschappelijke discussie die je weet aan te zwengelen.’
Ook politiek kan je zaak al effect hebben voordat de rechter zich erover heeft gebogen. Neem de civiele rechtszaak die Greenpeace in 2023 startte tegen de Nederlandse overheid om een efficiënte aanpak van de stikstofcrisis af te dwingen. Uit gesprekken met politici weten we dat alleen al onze aankondiging van juridische stappen, in 2021, ertoe bijdroeg dat het kabinet in het coalitieakkoord zijn stikstofdoelen aanscherpte en een transitiefonds presenteerde.
KlimaSeniorinnen
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde op 9 april dat de Zwitserse staat mensenrechten heeft geschonden door te weinig te doen om de klimaatcrisis af te wenden. De zaak was voor het Hof gebracht door de KlimaSeniorinnen, een groep van 2.500 vrouwen van 64 jaar en ouder, die werd ondersteund door Greenpeace. Zij betoogden dat hun rechten worden geschonden, omdat ouderen sterker lijden onder de gevolgen van klimaatverandering, zoals hittestress. Maar liefst 17 rechters bogen zich over hun zaak en kenden de organisatie een zogenoemde slachtofferstatus toe
De uitspraak van het Hof kan grote gevolgen hebben voor klimaatbeleid in alle landen die hun handtekening zetten onder het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Maar ook buiten Europa zal de uitspraak naar verwachting een belangrijke voorbeeldfunctie hebben.
Platform voor getroffen gemeenschappen
Strategisch procederen is ook een krachtige manier om een platform te bieden aan groepen mensen die de gevolgen van natuurverwoesting en klimaatverandering al aan den lijve ondervinden. Een sterke rechtszaak wordt ontwikkeld sámen met die getroffen gemeenschappen, zoals we dat bijvoorbeeld doen bij de rechtszaak voor klimaatrechtvaardigheid voor Bonaire. Michelle: ‘Het versterken van deze gemeenschappen is een belangrijk onderdeel van een strategische rechtszaak. Ook als het proces voorbij is, staat zo’n gemeenschap sterker en kan ze zich beter verdedigen tegen onrecht. We bereiden de rechtszaak en de overkoepelende campagne dan ook samen met hen voor. ‘Movement lawyering’ noemen we dat: juridische ondersteuning van bewegingen.
Het voorbereiden en voeren van een rechtszaak kost jaren aan noeste arbeid en veel doorzettingsvermogen. Maar een succesvolle zaak kan zó veel teweegbrengen. Eefje: ‘Na de winst van de KlimaSeniorinnen voelde ik me oprecht opgelucht. Niet als campagneleider of activist, maar als mens. Die zaak is echt een stap in de goede richting, een dominosteentje dat heel veel in gang kan zetten.’
Steun Klimaatzaak Bonaire
Vind jij ook dat de Nederlandse staat Bonaire moet beschermen tegen de klimaatcrisis? Teken dan nu onze petitie via act.gp/bonaire
Dit artikel verscheen in de zomereditie 2024 van Greenpeace Magazine.