Na een bewogen najaar was het een hele tijd stil rond het Energiehandvestverdrag (ECT). De onderhandelingen over een modernisatie van het verdrag zaten sinds de boycot door enkele Europese landen muurvast, tot de Europese Commissie begin februari de stilte doorbrak en een gezamenlijke uitstap van alle EU-landen onvermijdbaar noemde. Tijd voor een flashback én een blik op de toekomst.
Het is midden november 2022. Activisten van Greenpeace hangen een groot spandoek tegenover het hoofdkantoor van de N-VA. We roepen onze overheden op om uit het omstreden energiehandvestverdrag (ECT) te stappen. Fossiele energiebedrijven gebruiken dit verdrag namelijk om overheden in de tang te houden en klimaatambitie te kelderen. Helaas, ondanks alle argumenten voor een Belgische uitstap blijven de federale en Vlaamse overheden zich in stilte hullen. De Brusselse en Waalse overheden zijn wél voorstander van een uitstap.
6 argumenten waarom een uitstap uit het ECT onvermijdelijk is
Onderzoek van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) wees er al in 2018 op dat er “weinig robuust bewijs is” dat handelsverdragen met investeerders- bescherming, zoals het Energy Charter Treaty (ECT), buitenlandse investeringen aantrekken. Een meer recente meta-studie van 74 studies concludeert dat het effect van zulke handels- verdragen op buitenlandse investeringen “zo klein is, dat het bijna verwaarloosbaar is”. Zelfs het toonaangevende Bloomberg New Energy Finance (BNEF) neemt het ECT niet op in de 163 criteria die het hanteert om de aantrekkelijkheid van een land voor buitenlandse energie- investeringen te objectiveren.
Het ECT beschermt alle huidige en reeds uitgevoerde investeringen in energie-infrastructuur, dus zowel fossiel als hernieuwbaar. De overgrote meerderheid van de investeringen van de voorbije 20 jaar zijn echter in fossiele brandstoffen. In de periode van 2013 tot 2018 ging slechts 20% van de investeringen in energie-infrastructuur naar hernieuwbare energie. Het ECT treedt dus in de eerste plaats op als bodyguard van de fossiele industrie.
Worden er toch zaken aangespannen over hernieuwbare energie dan komen deze nooit ten goede van burgers, KMO’s of coöperaties. Het zijn de energiemultinationals en grote investeringsbedrijven die hun weg vinden naar de ISDS-clausule. Als staatssteun voor hernieuwbare energie wordt verminderd, verliezen de belastingbetaler en de lokale economie twee keer. Enerzijds door direct misgelopen subsidies, anderzijds omdat de grote energie- bedrijven en investeringsmaatschappijen wél hun compensatie kunnen afdwingen via het ECT.
Het was België zelf dat twee jaar geleden de kat de bel aanbond en het Hof van Justitie van de Europese Unie vroeg naar de wettigheid van ISDS bij intra-Europese zaken. Het oordeel van de CJEU was helder: voor intra-Europese conflicten is ISDS in strijd met de Europese wetgeving. De ISDS-clausule is dus onwettig, maar ook ondemocratisch en ontransparant. Uitspraken in ISDS-zaken worden niet gedaan door onafhankelijke rechtbanken, maar door private arbitrage- panels bestaande uit drie investeringsjuristen. Deze panels worden zaak per zaak betaald en hebben er dus alle baat bij in het voordeel van de aanklager te beslissen. Overheden hebben geen mogelijkheid om in beroep te gaan tegen een uitspraak. Het ECT voorziet geen controle- mechanisme voor het ISDS-systeem, waardoor het quasi volledig buiten de controle van overheden ligt.
Het ECT geeft een ongecontroleerde macht aan fossiele energiebedrijven en zet een rem op de energietransitie. Het Canadese Vermilion kon door te dreigen met een ISDS-case succesvol een nieuw wetsvoorstel beïnvloeden dat ontginning van fossiele brandstoffen op Frans grondgebied zou verbieden. Ook de Nederlandse overheid hangt een klacht van 1,4 miljard euro boven het hoofd omdat het de steenkoolcentrales tegen 2030 wil sluiten. Overheden worden zo gedwongen milieumaatregelen terug te schroeven of noodzakelijke maatregelen uit te stellen.
De weg naar een klimaatneutraal energiesysteem is nog lang en zal nog vele veranderingen met zich meebrengen. Plannen en projecten die nu goede oplossingen lijken, zijn over tien jaar misschien niet meer gewenst of worden minder interessant door de snelle ontwikkeling van hernieuwbare energie. Het ECT blokkeert flexibele bijsturing van het energiesysteem en zal de winsten van energiebedrijven altijd vooropstellen.
Anders gesteld: door niet aan te sluiten bij de lijst van landen die het ECT verlaten zal België kwetsbaar en geïsoleerd achterblijven. Met een inter se agreement kan de ‘sunset clause’ (art. 47.3) opgeheven worden waardoor energiebedrijven met een zetel in de betrokken landen geen rechtszaken meer kunnen aanspannen tegen de andere onderschrijvende landen. Door als enig West-Europees land niet uit het ECT te stappen, stelt België zich uiterst kwetsbaar op en zal het steeds vanuit alle landen aangeklaagd kunnen worden. Een inter se agreement ondertekenen en toch binnen het ECT blijven is mogelijk, maar niet wenselijk. Het zou verschillende verdragen over elkaar leggen en eigenlijk het ECT grotendeels teniet doen.
Het is dan ook cruciaal dat de Europese Unie maar ook België dit moment aangrijpen om uit het ECT te stappen en een inter se agreement af te sluiten met andere uittredende landen.
Terwijl België twijfelt, is Europa op weg naar de uitgang
Terwijl onze politici de lippen stijf op elkaar hielden, klonk in andere landen de stem om uit het ECT te stappen luider dan ooit. Op enkele weken tijd kondigden maar liefst 7 Europese landen (Nederland, Spanje, Frankrijk, Slovenië, Polen, Duitsland en Luxemburg) aan het verdrag op eigen initiatief te verlaten. Een modernisering van het verdrag die gepland stond eind november werd door de boycot van deze landen onmogelijk en de stemming werd afgelast. Het verdrag blijft onveranderd, inclusief de bescherming van fossiele brandstoffen.
Na de mislukte hervorming blijft er voor de EU geen andere optie over dan samen het verdrag te verlaten. Het energiehandvestverdrag is immers fundamenteel in conflict met de Europese klimaatdoelstellingen en het akkoord van Parijs. Nadat het Europese parlement zich eind 2022 al had uitgesproken als voorstander van een gecoördineerde uitstap draaide ook de Europese Commissie begin februari haar kar en noemde uitstap van alle EU lidstaten “onvermijdbaar”.
De toekomst van het energiehandvestverdrag staat op erg losse schroeven nu er stilaan een einde lijkt te komen aan de Europese deelname aan het verdrag. Mits voldoende steun binnen de Europese Commissie kan de EU het verdrag verlaten en de zogenaamde “sunset clause” onschadelijk maken. Zo kan het risico op toekomstige rechtszaken tot een minimum beperkt worden.
Jouw stem telt: vraag onze overheden dat ook België uit het ECT stapt!
Ondanks alle hoopvolle en richtinggevende signalen slagen onze overheden er niet in tot een gemeenschappelijk standpunt te komen. Zo komt België binnen West-Europa zowel politiek als economisch geïsoleerd te staan. De Vlaamse en federale regeringen moeten dringend kleur bekennen en een initiatief van de Europese Commissie om samen het verdrag te verlaten volmondig steunen.