Inanahi ko te International Day of the World’s Indigenous Peoples. Kāore pea i mahara ia koe, heoi, kaua e māharahara- e wātea tonu ana te whakanui! Mena e taea ana e koe tētahi mahi kotahi i tēnei wiki, me  whakawhānui tō māramatanga ki te tirohanga ā-ao me te matua ā-wheako o  ngā Iwi Taketake, inā hoki, he toronga tō rātou ki te whenua, ki ō tātou moana, ka matu, ngā awa me ngā mea ora katoa. Ko tēnei mōhiotanga he mea ako mā te whakarongo anake ki ngā reo taketake me te tuku i ēnei tirohanga ki te ārahi i a tātou ki te ora o te āhua noho e tiaki nei i te ao me te whakaheke i te ohotata āhuarangi kua uta e te mahi pūtea me tāmitanga ki runga ki a tātou. 

Hea aha tēnei?

E whakamaumahara ana te 9 o Akuhata i te hui tuatahi o te Rōpū United Nations Working on Indigenous Populations i te tau 1982. Nō taua wā, kuia kitea e mātou te taurimatanga o te United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, tētahi pou tarāwaho o te iti o te paerewa ki te oranga, rangatiratanga me te hauora o ngā Iwi Taketake o te ao. Ka whakamārama tēnei i ngā paerewa tika tangata me ngā tikanga herekore, inā hoki, e hāngai ana ki ngā āhuatanga motuhake o ngā Iwi Taketake.

I ngā rā tōmua o tēnei tau, I haere ahau ki te tuarua o ngā korero mō te Tiriti Global Plastic, i tū ki UNESCO ki Pārihi. I te hui hoki a United Nations i whakaitihia ngā Iwi Taketake hei kaikawe mōtika, ka mutu, ngā hapori kei te aroaro ā-kapa ki te paranga kirihau. E tūraru ana te tiriti kia ngoikore, kia huakore hoki ki te kore ngā mātua ā-wheako, ngā tirohangatirohaga ā-ao, me te mātauranga te tino o ngā rōpū ka raru, tae atu ki ngā Iwi Taketake e noho ki te pokapū o te waihanga me te whakahāngaitanga o tēnei taonga ā-ao.

He aha te tikanga o te International Day of the World’s Indigenous Peoples?

He aha tōna take?

Hei Iwi taketake, e mōhio ana mātou e hono ana tō mātou oranga ki te whenua me e moana. Hei Māori, ka mutu, hei tangata o te Moana-nui-a-Kiwa, he mea ako ahau mā te pūrākau me te whakataukī, arā, e kōrero ana ki te orokohanga, ka mutu te ngā akoranga me te ao o ō mātou tupuna. Katoa ēnei e hāngai ana ki te whenua me te moana, ka mutu, tō mātou taiao kāmehameh. Katoa ēnei, ka mutu mātou, he mauri tōna, ā, he mea āki te mauri e tōna taiao he pērā anō mō te taiao ki te mauri.

He tangata Moana mātou. Ka rongo koe i te tokomaha o mātou e kī nei he moana te nuinga o tō mātou kainga tēnā i te whenua. Ehara i te mea ko te wāhi ki ngā kōrero mō te orokohanga me te oranga anake, ko te kāinga hoki o ngā kaitiaki e tiaki nei i a mātou, te kai whakarato i tō mātou kai rangatira me tō mātou hononga ki a mātou anō horapa o te Moana-nui-a-Kiwa a me te whakawhitinga tahi mai o ō mātou tupuna tahi. Ka raru kino ana te mauri o te moana i te paranga kirihau, ka rongo mātou.

Ka kōrero ana mātou mō te whenua e ai ki te tirohanga Māori kāore mātou e kite i tētahi mea hei keri, ka mutu, ka tango. Ka kite mātou i a Papaptūānuku tō matou Whaea, ka mutu, he pērā te whakaute ki a ia. Mena mātou e tūmanako ana ki te tiaki i te taiao me te mahi ahuarangi ko hea mai nei te painga atu o tētahi ārahitanga ka whakaaro ki tōna ao me he tamaiti e whakaaro ana ki tōna whaea?

E tono ana a Greenpeace ki tētahi Tiriti Global Plastic nui ka whakamotu te whakamahinga o te kirihau. E mōhio ana mātou tika ai tētahi tiriri  me tika tangata tōna pūtake, me whakaheke te tautika-kore, me tōmua te oranga tangata, ā, kia noho ko te manatika ki tōna pokapū i te whakairotanga me te whakahāngaitanga. Ko ngā Iwi Taketake huri noa i te ao me noho ki te tēpu whiriwhiri, e ārahi ana i ngā kōrero ki ngā mātauranga me ngā rongoā taketake. Nō te tāmitanga, kua tōpana te ahurea matua ki runga ki a mātou tētahi ōhanga kimi hua, torotika, ka apo, ka mutu, ka ākiri. Nā ngā  kāwanatanga o mua, ngā kaiwhakatau i ākina e te mahi pūtea me ngā mātāpono tāmi tēnei āhuatanga o te tāmi i te āmiomio me te ora o te noho a te iwi taketake.

Ahakoa kei roto i te taiao o te United Nations, horapa tonu ana te kaikiri me te tāmitanga. Ahakoa te kaingākau me te manawaroa o ngā Iwi Taketake puta noa i te ao kei te hiahia ki te takoha ki ngā kōrero tiriti me te whai whakaaro kia tuari i ō rātou mātauranga, kāore he mea kotahi i māmā ki tō rātou whai wāhitanga ki ngā  whakawhitnga kōrero ki Parī. I te nuinga o te wā kei te ngoikore nā  ngā pāmaemaetanga whakatipuranga i roto i ngā rau tau, ka uaua hoki te āheinga ki te toro ki te pūtea me te hāereere ki wāhi kē atu i ō rātou hapori.

I te papa Parī, i whakaheingia te whakatū o tā mātou rōpū mahi Iwi Taketake i ētahi kaupapa, ka mutu, i uaua te kōrero motika i te reo Paremete. Ko taku tirohanga ā-ao he mea whai kia whakamana i ōku tupuna, whakatinana i te tika, te pono, me te aroha ki tāku e taea, ka mutu, he tiaki i ngā uri whakaheke. He mea āki ahau ki te mahi, kaua mōku ake, heoi, mā ngā whakareanga kei te heke mai. Kua mārama i ahau he mea noa tēnei ākitanga ki tō mātou Rōpū Mahi Iwi Taketake, koinei te ritenga i waenga nui i a mātou.

Ka mutu, ko te tēnei momo haepapa te kai akiaki ki te ngaki wāhi hei ngā wā kāore utu kore te tuari ki a mātou. E tūmanako ana mātou kia whakatenatena i te tangata kia whakamātau i a ia āno kia rerekē te titiro, kia ngākau tuwhera. Ehara i te mea ko te whāinga kia kite ngā tangata katoa i te mea kotahi, heoi, kia whai mātau ngā tangata katoa he rerekē tō tēnā tō tēnā tirohanga, ā, mā tēnā he māramatanga whānui ka mau. Ka mutu, mā taua māramatanga whānui e taea ana e mātou ēnei nawe hirahira, pīroiroi hoki te kōrero ki tētahi taumata pai.

Kua rite rānei koe ki a paku hohonu kē atu te ruku ? Anei ētahi mahi e tūtohungia ana e au:

  • Whaia a Tina Ngata mā te pae pāpori, ka mutu, ohaurutia tana pae tukutuku
  • Ako mō te hītori o te whenua e noho nei koe, me te ao ōna kaitiaki taketake
  • Kuhu ki ngā kaupapa whakaora a te iwi me ngā hapū kei tō rohe pēnei i te whakatō rākau, he ara pai ki te whakarongo kōrero o te rohe, ka mutu e rongo i te tirohanga a te tangata whenua
  • Kimi, pānui, tuari, ka mutu, whakahua tētahi mea i tuhia e te roia Māori ka mutu, kaitaunaki tika tangata e Moana Jackson